O rei galego dos xíbaros
Aventureiro e audaz, Alfonso Graña foi un de tantos galegos que emigraron en busca de fortuna. Pero a súa historia é de cinema. Empezou como cauchero en Iquitos (Perú), e cando morreu, en 1934, converteuse no rei Alfonso I e reinaba sobre 5.000 indios xíbaros do Amazonas
DOCUMENTAL
Partiu analfabeto e aprendeu a ler e a escribir na selva, onde ninguén lía e escribía. As tribos xíbaras huambisa e aguaruna do alto Amazonas, coñecidas por guerrear sen pausa e reducir as cabezas dos seus inimigos, executaban as súas ordes con respecto e certa reverencia, pois aquel home branco, inmune ás febres, ao veleno das tarántulas ou á furia dos rápidos, parecía ás veces inmortal. Como o Kurtz de Conrad no corazón das tebras, tamén vivía río arriba, en compañía dos salvaxes. Velaí, con todo, a única coincidencia co personaxe literario. Graña foi un Kurtz bo que faleceu de morte natural nalgún remoto lugar da xungla. Unha desaparición recollida por grandes periódicos da época e evocada, como antes érao a súa vida, por escritores e científicos dunha II República española que tamén pronto morrería.
"Está por aí arriba", di un ancián sinalando as ruínas co
seu bastón. E engade, mirándome con curiosidade: "De cando en vez veñen
algúns fanáticos para vela". No seu lugar natal non parece espertar
demasiado entusiasmo a figura de Alfonso Graña, pero o certo é que
comeza a cobrar caracteres de mito grazas a un puñado de entusiastas
investigadores que desde fai uns poucos anos afánanse en solicitar
información sobre un dos personaxes máis fascinantes que dese a
emigración galega. Un home que, partindo dunha aldea misérrima da
Galicia do século XIX, chegou a dominar sobre miles de indios amazónicos
e a ser respectado por quen lle coñeceu ou souberon del.Maximino Fernández Sendín, ovetense de pais galegos e apaixonado biógrafo de Graña, afirma no seu libro Alfonso I da Amazonia. Rey dos xíbaros que "a finais do século XIX emigra ás Américas, recala en Belén de Pará e un tempo despois trasládase a Iquitos (Perú), onde está documentado que se atopa en 1910 e traballa en distintos oficios, incluído o de cauchero".
En Iquitos, próspera cidade amazónica grazas á industria do caucho, reside Alfonso Graña durante unha década e traba profunda amizade con outro personaxe de novela: Cesáreo Mosquera. Orixinario dunha parroquia próxima a Amiudal, Mosquera era un fervente republicano que fixera a guerra en Filipinas antes de asentarse na capital do departamento peruano de Loreto, onde formara unha familia e fundara a soada librería Amigos do País, verdadeiro centro de reunión dunha colonia española que acudía alí para decatarse das últimas novidades da patria e ler con fruición as novidades do Xa ou O Sol.
Pero a prosperidade de Iquitos comeza a cambalearse coa caída dos prezos do caucho natural nos mercados internacionais. Esta crise vólvese virulenta ao redor de 1920, e é entón cando Alfonso Graña penétrase río arriba en busca de novas oportunidades. Hai varias versións sobre como acabou contactando cos xíbaros, pero moitas coinciden en que houbo un enfrontamento cos indíxenas durante o cal o home que lle acompañaba morreu e Graña salvouse de correr a mesma sorte porque "se encaprichó con el a filla do xefe da tribo", segundo un dos testemuños recolleitos por Fernández Sendín.
A Graña, alto e delgado, a apostura víñalle de familia, coñecida na remota aldea natal polo alcume dos Chulos. Gustáballe -quizá herdanza do pai, xastre- vestir elegantemente, e tocábase cunhas lentes redondas que lle daban un aire intelectual. Esa imaxe, ao parecer, libroulle de morrer a mans dos feroces xíbaros, e a súa audacia e intelixencia serviríanlle para suceder ao seu sogro á morte deste.
O certo é que Graña desapareceu nos confíns da selva sen que nin sequera o seu gran amigo libreiro tivese noticias del, pero cando volve aparecer faio de forma espectacular. O xornalista e escritor Víctor da Serna, o primeiro que utilizou o sobrenome de Alfonso I, Rey da Amazonia, e quizá a persoa que máis contribuíu a enxalzar a figura de Graña na España republicana, describiu así o momento: "Ao cabo duns anos sóubose por uns indios xíbaros, da tribo dos huambisas, que alá pola xigantesca greta que o Amazonas abre no Ande, cara ao Poño de Manseriche, vivía e mandaba un home branco. Graña era o rei da Amazonia. E entón un día, cara a Iquitos, avanzou polo río unha xangada con indios xíbaros, moitas mercadorías (…) e Graña. Recoñecérono os seus amigos e, sobre todo, con dobre alegría, Mosquera".
"Os indíxenas adorábano e seguían a todas partes", conta o
editor e escritor Gonzalo Allegue, precursor no redescubrimiento deste
personaxe. "Na cidade curáballes as úlceras das pernas, cortáballes o
pelo, convidáballes a xeados e levábaos ao cinema. Polas tardes, os
huambisas vestíanse de frac e chapeu de copa dos masones da colonia
española e saían a pasear no Ford 18 convertible cedido por Cesáreo
Mosquera".Máis aló destes divertimentos, Graña acudía á cidade para facer negocios e despois íase. Aparecía unha ou dúas veces ao ano coas balsas cargadas de carne curada, peixe salgado, monos, venados, bueyes e tartarugas, sempre rodeado de xíbaros que mostraban ás asombradas fillas de Mosquera as tzantzas ou cabezas reducidas. Ninguén sabía onde vivía exactamente, pero movíase sobre todo na contorna do Poño de Manseriche, o terrible rápido a 10 xornadas enteiras de canoa, río arriba, desde Iquitos.
"Dez quilómetros de violentos remolinos, rocas, torrentes…". Así describe Mario Vargas Llosa o Poño na súa novela A casa verde. Co tempo, a xente foi relacionando a ascendencia de Graña sobre os xíbaros, entre outras cousas, coa súa capacidade para atravesalo sen sequera amarrarse ás balsas, como un tolo inmortal chegado doutro mundo. Non é para menos, porque o Manseriche, onde as augas do Marañón se encajonan nun angosto canón rochoso de só 25 metros de ancho e acaban precipitándose sobre unha pedra de 30 metros de altura, era e segue sendo un inferno de remolinos que se traga decenas de homes e barcos de gran porte.
Só os xíbaros máis valentes atrevíanse a navegar o Poño… e Graña. Segundo conta Allegue no seu libro Galegos: as mans de América, cruzaba a torrentera agarrado tan só á súa pértega e encomendándose de viva voz ao pai Rafel Ferrer, un sacerdote español que 100 anos antes morrera no río e cuxo espírito, segundo o galego, protexíalle. Graña, ademais, ensinara aos indios para aumentar a produción de sal, indispensable para curar o peixe e a carne, e empregouse a fondo para reducir os conflitos entre aguarunas e huambisas utilizando os seus dotes de persuasión e a súa capacidade de mando.
A súa fama, co transcorrer dos anos, foi crecendo. Mosquera, que, a pesar de aprender a ler xa maior, tiña unha irrefreable paixón de cronista, sentáballe diante del cada vez que chegaba, instáballe a contarlle as súas aventuras e, mentres tanto, reproducía a súa cháchara tecleando compulsivamente na súa vella máquina de escribir. Esas páxinas, redactadas con fluidez e gracejo, calladas de faltas de ortografía e expresións en galego, representan hoxe un testemuño crave para comprender a vida de Graña, a súa relación esporádica coa civilización e o seu posterior contacto cun dos proxectos científicos máis ambiciosos da II República.
"Acaba de chegar aquí o noso paisano Alfonso Graña da súa tribo do río Santiago e Marañón con indios huambisas traendo unha balsa con moita metralla para vender aquí", consigna nun deses escritos. "Animais e aves curados e afumados, parece un necroterio (sic), que diría Darwin". "Xa nos retratamos e todo con eles", engade noutro, "e ata coa cachola dunha mociña que han escamochado saben eles por que".
A autoridade de Alfonso Graña sobre ese vasto territorio selvático consolídase co tempo e chega mesmo a oídos dos homes máis poderosos do planeta. "Cando en 1926 a Standard Oil [a petroleira propiedade dos Rockefeller] quixo explotar os supostos pozos petrolíferos do alto Amazonas", relata Lois Pérez Leira, responsable de migración da Confederación Intersindical Galega e outro precursor nas investigacións sobre o personaxe, "tivo que pactar con Graña, e grazas a el puido facer as sondaxes". Só Graña podía evitar que as tribos atacasen aos expedicionarios, só el podía provelos de víveres e, o que é máis importante, só el coñecía onde brotaba o petróleo da terra coa mesma naturalidade que a auga dunha fonte.
Mentres tanto, Cesáreo Mosquera decátase por un artigo de Víctor da Serna de que o famoso aviador republicano Francisco Igrexas Brage lidera en España una denominada Expedición Igrexas ao Amazonas, co apoio do Goberno e de intelectuais da época como Gregorio Marañón ou Ramón Menéndez Pidal. Sen pensarllo dúas veces, e aínda incrédulo, Mosquera escríbelle a Brage: "Supoño que é unha broma [a noticia], pero se non o é, aquí estamos Graña e eu".
O aviador, famoso por fazañas como o seu voo sen escalas de Sevilla a Salvador de Baía en 1929, contéstalle de inmediato e a partir dese momento o libreiro e o seu amigo Graña convértense en entusiastas colaboradores do proxecto. Mosquera escribe decenas de cartas a Brage con datos preciosos para os preparativos da expedición, "entrevista" compulsivamente a Graña cando este achégase a Iquitos sobre todo de tipo de aspectos relacionados coa vida na selva -costumes dos indios, distancias, fauna, formas das embarcacións- e mesmo inquiere aos xíbaros -coa axuda dun sospeitoso afillado de Graña, de gran parecido con este, que facía de tradutor- sobre a técnica para reducir cabezas ou os efectos da ayahuasca, a planta "que non se toma para curar, senón por soñar".
Víctor da Serna comeza a facerse eco do poder de Graña nos xornais e revistas da época, mentres a Expedición Igrexas ao Amazonas alcanza velocidade de cruceiro. O 16 de xuño de 1932, as Cortes elaboran unha lei para darlle o definitivo impulso e iníciase a construción do Ártabro, un buque especialmente deseñado para ese efecto que contiña desde un laboratorio ata pequenos avións de ás plegables cos que realizar as exploracións.
Mentres tanto, Mosquera, que seguía de corrida a evolución do proxecto, non só se limita a enviar datos por escrito, senón que lle fai chegar a Igrexas Brage todo tipo de material traído por Graña: botellitas con auga do río, con petróleo, monos afumados, paujiles, paiches, capullos de crisálida e decenas de fotografías realizadas pola galego selva dentro. Víctor da Serna divulga sen descanso os traballos. O filósofo Ortega e Gasset súmase ao padroado da expedición e é entón cando, de novo no Amazonas, un suceso acaba por asentar definitivamente o reinado de Alfonso Graña.
Todo comeza cando en 1933 un avión de combate das Forzas Aéreas peruanas que participaba na guerra entre Perú e Colombia estrélase en plena selva. Falece o piloto, e o mecánico queda malferido. Os indios, comandados por Graña, localizan os restos do aparello e salvan a vida do ferido coidando del toda a noite.
Foi entón cando Graña toma unha decisión coa que alcanzaría unha fama imperecedera. Embalsama o cadáver coa axuda dos indíxenas, ordena recoller os restos do hidroavión e embárcaos xunto ao cadaleito nunha balsa. Noutra, monta un segundo avión da mesma cuadrilla que sufrira danos tras a amaraxe de emerxencia, aínda que sen vítimas. E con esa fráxil frota disponse a facer o que parecía imposible: cruzar o Poño de Manseriche.
Con axuda ou non do seu espírito protector, o certo é que logra o seu obxectivo, e máis dunha semana despois chega a Iquitos, onde lle recibe unha multitude impresionada ante a valentía dese home que se xogou a vida para entregar o cadáver á familia do piloto. Unha familia de gran alcurnia que, agradecida, contribuíu sen dúbida a que pouco despois o Goberno peruano recoñecese oficialmente a soberanía de Alfonso Graña sobre o territorio xíbaro e a explotación das súas salinas. Alfonso I, Rey da Amazonia deixara de ser o alcume acuñado por Víctor da Serna para converterse nunha realidade. Aquel piloto chamábase Alfredo Rodríguez Ballón, e o aeroporto da cidade peruana de Arequipa leva hoxe o seu nome.
Alfonso Graña non puido gozar moito da súa gloria. O misterio da causa e o momento da súa morte manteríase ata que Maximino Fernández localizou unha carta asinada por Luís Mairata, un español residente en Iquitos, e enviada ao capitán Igrexas Brage en decembro de 1934: "Supóñolle decatado de que o pobre Graña morreu o mes pasado", di, "cando se dirixía ao seu fundo do Marañón. O pobre padecía cancro de estómago e non tivo remedio".
Morreu en plena selva, e nunca se localizou o seu cadáver. O seu gran amigo Cesáreo Mosquera marchouse o mes de xuño dese mesmo ano a España, con intención de quedar. Da Serna dedicoulle en xaneiro de 1935, no xornal Xa, un inspirado obituario: "Detrás da súa alma en tránsito", escribiu; "detrás da súa alma simple, como a dunha criatura elemental, a selva pechouse nun deses estremecimientos indicibles do cosmos vexetal". Pouco despois, a Guerra Civil levou por diante, entre tantos soños, o da Expedición Igrexas ao Amazonas. E case leva tamén a Mosquera, que, republicano confeso, fuxiu a Portugal, e de aí, de novo, a Brasil. Nunca regresaría a España. Morreu en Iquitos en 1955. Hoxe, a súa librería segue aí, aínda que co nome cambiado. Chámase Tamara.
Ningún comentario :
Publicar un comentario